دوران نوزیستی یا سِنوزوئیک یکی از دوران‌های تاریخ زیستی زمین است. این دوران تاریخ زمین را از پایان کرتاسه تا زمان حاضر در بر می‌گیرد و حدوداً ۶۶٫۵ میلیون سال طول کشیده‌است. دوران نوزیستی تقریباً کمی بیشتر از یک‌سوم دوران دوم و حدود یک‌ششم دوران اول است و کوتاهترین دوران زمین‌شناسی نامیده می‌شود.

در طول دوران نوزیستی فعالیت کوهزایی آلپی به حداکثر خود رسیده‌است به طوری که ۳/۲ آن در این دوران روی داده‌است. دوران نوزیستی به دو دورهترشیاری و کواترنری تقسیم می‌شود. دوره کواترنری از حدود ۲ میلیون سال قبل آغاز شده و اکنون نیز ادامه دارد. فعالیت زمین‌ساختی در این دوران افزایش یافته که نتیجه آن بوجود آمدن رشته‌کوه‌هایی مثل هیمالیا، البرز، زاگرس، آند و آلپ است.

انقراض بسیاری از گروه‌های دوکمانی ازجمله دایناسورهای بی‌پرواز، نزدیک‌سوسمارسانان و خزندگان بال‌دار به پستانداران و پرندگان فرصت داد تا به گونه‌های بسیاری تقسیم شده و جمعیت غالب جانوری در جهان شوند. مهم‌ترین حادثه این دوران، گسترش و تنوع پستانداران است و به همین علت این دوران را دوره پستانداران نیز می‌گویند. از دلایل عمده ازدیاد آنها می‌توان وجود منابع فراوان و سازش با محیط ذکر کرد. نومولیت‌ها که انواعی از آغازیان و از گروه روزن‌داران بودند؛ از سنگواره‌های راهنمای مهم اوایل دوران نوزیستی به‌شمار می‌آیند.

در دوره کواترنری با ظهور یخبندان عظیم در سطح زمین مشخص می‌شود که باعث تغییرات شدید آب و هوایی و انقراض بعضی جانوران و ظهور انواع دیگر شده است. در این دوران انسان پا به عرصه وجود نهاد و گیاهان و جانوران امروزی بوجود آمدند.

دیرینه شناسی دوران سنوزوئیک

در دوران سنوزوئیک ، پستانداران جانشین خزندگان و گیاهان نهاندانه جانشین بازدانگان شدند. بی‌مهرگان دریایی نیز شکل جدیدی به خود گرفتند. از میان بی‌مهرگان روزنبران که موجوداتی میکروسکوپی هستند دارای اهمیت فراوانی می‌باشند، زیرا گسترش آنها از لحاظ پراکندگی و میزان فراوانی آنها برای انطباق رسوبات ترشیری بسیار ارزشمند است. سنوزوئیک را غالبا عصر پستانداران می‌نامند، زیرا در این زمان پستانداران ، جانوران عمده خشکی بودند.

در طی ترشیری میانی علفها به سرعت گسترش پیدا کرده و دشتها را پوشاندند. این عامل باعث پیدایش پستانداران علف خوار و به نوبه خود پستانداران گوشتخوارشده است. همچنین در این دوران جانوران سم دار نیز ظهور کردند این جانوران خود به دو قسمت فرد سم مانند اسب و خوک و گرگان و زوج سمی مانند گاو وگوسفند و بز و شتر تقسیم می‌شوند ابتدا فرد سمان بوجود آمدند و پس از آن زوج سمان گسترش پیدا کردند. با گذشت زمان مجموعه موجودات این دوران به زمان حال نزدیکتر شد.

کوهزایی های دوران سنوزوئیک

بطور کلی پستی و بلندیهای کنونی سطح زمین بر اثر جنبشهای کوهزایی این دوران بوجود آمدند و کوهزایی های این دوران بیشتر به آلپ مشهور است و در واقع کوهزایی آلپ در این دوران شامل آلپین میانی و آلپین پایانی است.

جغرافیای دیرینه دوران سنوزوئیک

یکی از دریاهای بزرگ سنوزوئیک دریای مدیترانه بود که از نواحی آلپ تا جزایر سند را می‌پوشاند. خشکیهای شمالی که شامل خشکی اطلس شمالی و خشکی چین و سیبری بود. از خشکیهای جنوبی که شامل خشکی آفریقا ، برزیل ، هند و ماداگاسکار بود بوسیله دریای مدیترانه از هم جدا می‌شدند. در اواخر ترشیری وضع خشکیها و دریاها به عصر حاضر نزدیک می‌گردد. و اغلب قاره‌ها از یکدیگر جدا می‌شوند. اقیانوس‌ها نیز به صورت مجزا در می‌آیند. آمریکای شمالی از خشکی اروپا – آسیا و همچنین آمریکای جنوبی ، آفریقا و استرالیا از یکدیگر جدا می‌گردند.

دوره های سنوزوئیک

دوره ترشیری

دوره ترشیری از لحاظ سنی دارا ی 63 میلیون سال عمر می‌باشد و طولانیترین دوره سنوزوئیک به شمار می‌آید. بیشترین تحولات ذکر شده در سنوزوئیک مربوط به این دوره می‌باشد. ترشیری به پنج دور تقسیم می‌شود که عبارتند از: پالئوس ، ائوس ، اولیگوسن ، میوسن و پلیوسن برخی از زمین شناسان سه دور پالئوس ، ائوس و الیگوسن را جز دوره پالئوژن و دو دور میوسن و پلیوسن را جز نئوژن در نظر می‌گیرند.

در این دوره گیاهان و جانوران به اشکال امروزی خود نزدیکتر می‌شود در دوره ائوسن پرندگان بی‌دندان شبیه به پرندگان امروز ظاهر می‌شوند. پستانداران تقریبا در تمام محیطهای زیستی وجود داشتند. اندامهای آنان برای حفاری ، بالا رفتن از صخره‌ها یا درخت ، تاب خوردن ، دویدن و شنا کردن و پرواز کردن آمادگی داشته است.

کواترنری

طول زمان کواترنری بسیار کوتاه می‌باشد و در حدود 2 میلیون سال است. از نظر کوهزایی ، دوره کواترنری دنباله پلیوسن است. از نظر دیرینه شناسی ، کواترنری با پیدایش جنسهای شتر ، اسب ، فیل و گوزن که در پلیوسن نیز وجود داشته‌اند مشخص می‌گردد. در کواترنری یخبندان‌های متعددی وجود داشت که نشان دهنده تغییرات سریع و مهم آب و هوایی توام با پسروی و پیشروی آب دریاها می‌باشد. اولین انسانها در دوره کواترنری بوجود آمدند. زمین شناسان دوره کواترنری را بر اساس انواع مختلف فسیلهای انسان طبقه بندی کرده‌اند. دوره کواترنری را اغلب به دو دوره پلئیتوسن و هولوسن تقسیم می‌کنند.

پیدایش و تکامل انسان در کواترنری

یکی از بارزترین مشخصات دوره کواترنری پیدایش و ظهور انسان است. طبق مطالعات فسیل شناسی و مقایسه انواع فسیلهای بدست آمده از تکامل پستانداران به نظر می‌رسد که احتمالا انسانها از تکامل برخی پریمات‌ها (Primates) اشتقاق یافته‌اند. پریمات‌ها انواعی از فسیلها هستند که ظاهری تقریبا شبیه بشر داشته و دارای دست و پاهای دراز بوده و پنجه‌های دست آنها و مجهز به ناخن گردیده است و در طول زمان این موجودات تغییر کرده و تبدیل به انسانهای اولیهشده‌اند.

فسیلهای بسیار کمی از پریمات‌ها آن هم به صورت اسکلت کامل یافت شده است. این جانوران در جنگلها و روی درختان زندگی می‌کرده‌اند و اسکلت آنها پس از مرگ در اثر عوامل جوی و تاثیر باکتریهای مختلف تجزیه گردیده‌اند و به همین خاطر در شرایط مناسب فسیل نشده‌اند. پریمات‌ها پس از حشره خواران و کمی قبل از گوشتخواران در اواسط پالئوسن ظاهر شده‌اند. در حال حاضر میمونهای بزرگ را اجداد انسانهای اولیه ندانسته و بر خلاف نظریه داروین که میمونها را اجداد انسان به شمار می‌آورد باید گفت که طول استخوانهای انگشت و کف پا در میمونها و انسان تفاوت بسیار زیادی دارد.

علاوه بر این تفاوت ، تفاوتهای زیادی دیگری نیز از سایر استخوانها مثل ساق پاها ، استخوان دست و وضع کلی صورت و دندان و … در این دو گروه از موجودات قابل مشاهده است. با مطالعات انجام شده و تعیین سن به روش پتاسیم – آرگون قدیمیترین انسان واقعی متعلق به دو میلیون سال قبل با نام هوموها بی لیس (Homohabilis) است که ایستاده راه می‌رفته است ولی دستهای آنها از دستهای انسانهای امروزی ناقص تر بود.

فهرست مطالب:

ویژگی های دوران سنوزوئیک

رده بندی ترسیر و گسترش و تکامل جانداران در آن زمان

کوهزایی های دوران سنوزوئیک

کوهزایی آلپی میانی شامل دو فاز

کوهزایی آلپی پایانی شامل پنج فاز

فاز پاسادنین در عهد حاضر

دوره ترسیر

جدول تقسیمات دوران سنوزوئیک

گیاهان دوره ترسیر

جانوران دوره ترسیر

بی مهرگان

پالئوژئوگرافی ترسیر

دوره کواترنر

آب و هوا در کواترنر

گیاهان کواترنر

جانوران کواترنر

روند تکامل فیل ها در دوران سنوزوئیک

انسان در کواترنر

تغییرات سطح آب دریاها

اثر یخبندان روی موجودات

اثر شکار انسان در از بین رفتن گروهی از پستانداران

علل بوجود آمدن یخبندان ها در کواترنر

ایران در سنوزوئیک