عنوان: مبانی نظری و پیشینه تحقیق قراءات
فرمت فایل: word
تعداد صفحات: 35
از جمله مسائلى که از سده نخست هجرى توجه دانشمندان علم قرائت و تفسیر را به خود جلب نمود و موجب پیدایش آراء و نظریاتى گردید، پیدایش اختلاف قرائت در عرصه کتاب الهى بود. پدیده اختلاف قرائت به عنوان واقعیتى انکارناپذیر، قرنها افکار دانشمندان علوم قرآنى و نیز قاریان را تحت تأثیر قرار داد و به نوبه خود آثار و مکاتبى در حوزه قرائت به وجود آورد که آثار آن تا عصر حاضر باقى است (معارف، 1383، الف، ص191).
درباره پیشینه اختلاف قرائت نیز تا حدودی اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را مربوط به زمان رسول خدا(ص) میدانند؛ برخی مربوط به زمان خلافت ابوبکر و برخی نیز آن را مربوط به زمان خلافت عثمان و پس از آن میدانند.
برخی از قرآنپژوهان بر این باورند که قرائت رسول خدا(ص)، به دستور خدای تعالی صورت گرفته است. و اینگونه بوده است که ایشان آنچه را که از قرآن کریم، بر ایشان نازل میشد، برای اصحاب خود با وجوه متعددی از نطق و اداء قرائت میکرد. و این وجوه متعدد، از نوع وجوه اعرابیِ جایز بود که شاملِ قصر و مد، تخفیف و تثقیل، نقل و ابدال و .. میشد. بنابراین برای صحابه جایز بود که قرآن کریم را به هر وجهی از وجوهِ آن قرائت کنند. و این وجوه از قراءات، منحصر و محصور بر قراءات سبع یا قراءات عشر نمیباشد (دیب البغا، 1418ق، ص115).
از آنجایی که قصر و مد، تخفیف و تثقیل، نقل و ابدال و … از انواع اختلاف لهجه محسوب میشوند؛ لذا به نظر میرسد مطلب فوق، بیانگر این نکتهی اساسی است که اختلاف لهجه، همان اختلاف قرائت و یا جزئی از آن است. و چون اختلاف لهجه در زمان پیامبر اکرم(ص) رخ داده است، پس به تبع آن، اختلاف قرائت نیز به زمان خود پیامبر اکرم(ص) نسبت داده شده است؛ در حالی که طبق تقسیم بندی شیخ طبرسی و گروهی از قرآن پژوهان همچون ابن قتیبه، ابن جزری، زرکشی، و آیت الله خویی، درباره انواع اختلاف قرائت، اختلاف لهجه نمیتواند نوعی اختلاف قرائت به حساب آید.
نیز گفته شده است که: گزارشهاى تاریخى از وجود اختلاف قراءات در زمان صحابه و تابعین و قراء سبعه و پس از آن حکایت دارد و احیاناً هرچند در موارد بسیار اندک، از قرائتهاى متعددى که از شهرت نسبى برخوردار هستند، یاد شده است؛ ولى این نقلهاى تاریخى از اعتبار کافى برخوردار نیست و نمىتوان براساس آن به وجود این قرائتها قطع پیدا کرد؛ به هر حال توقیفى بودن قرائت قرآن، مقتضاى طبیعت مسئلهی اعجاز هنرى قرآن، محور بودن کتاب آسمانى در میان مسلمانان و سخن خدا بودن قرآن است؛ افزون بر آن اهتمام بسیار زیاد پیامبر گرامى اسلام (ص) و مسلمانان به قرآن و قرائت و تلاوت و حفظ و کتابت آن نیز خود گواه واقعى بودن چنین قرائتى است و اعتقاد به خلاف آن نیازمند دلیل بسیار قوى و معتبرى است (رجبی، 1383، صص 49و 50).
حال آنکه دکتر معارف درباره پیشینه اختلاف قرائت مینویسد: پدیده اختلاف قرائت در عصر رسول خدا(ص) معنا و مفهومى نداشته و مسلمانان به همان شکل که قرآن را- در مجالس قرآن یا قرائت نماز- از رسول خدا(ص) دریافت کرده بودند، قرائت مىکردهاند. چنانکه در مسأله جمع قرآن در زمان ابو بکر نیز از اختلاف قرائت، سخن به میان نیامده است (معارف، 1383، (ج)، ص 173؛ همان، 1377، دوره63، ص17). ضمن اینکه از مجموعه روایات تاریخى به دست مىآید که اختلاف قرائت قرآن، پدیدهاى متعلق به دوران خلافت عثمان است. البته برخى مانند طبرى منشأ این اختلافات را دوره ابوبکر و عمر احتمال دادهاند (رامیار، 1369، ص410)؛ اما به نظر مىرسد که در خلافت این دو نفر، اختلافى که موجب اضطراب در جامعه شود و به تخطئه قاریان نسبت به یکدیگر بیانجامد، در کار نبود. اما در حدود سال 25 هجرى دامنه این اختلافات در بین قاریان و معلمان قرآن چنان اوج گرفت که برخى قرائت برخى دیگر را تخطئه کرده و حتى به تکفیر یکدیگر پرداختند. در اینجا بود که مقام خلافت تصمیم گرفت که اقدام سریعى در ریشهکن سازى قراءات صورت دهد (معارف، 1383، (ج)، ص 178).
سیوطی به نقل از المصاحف ابن اشته آورده است: «در عهد عثمان مردم در قرائت قرآن دچار اختلاف شدند؛ به طوری که شاگردان و معلمان به پیکار و زد و خورد پرداختند. این خبر به عثمان رسید. او به مردم (مدینه) گفت: شما که در حضور من قرآن را تکذیب کرده و در قرائت آن به لغزش افتادهاید، قطعاً آنان که دورترند، میزان تکذیب و خطایشان بیشتر خواهد بود. ای اصحاب محمد(ص) جمع شوید و برای مردم مصحفی بنویسید که راهنمای آنان باشد. در اینجا بود که عدهای جمع شدند و برای مردم قرآنی نوشتند…» (سیوطی، 1380، ج1، ص209؛ طبری، 1987ق، ج1، ص21).
پس از جمع قرآن در دوره عثمان، اختلاف قرائت کاملاً از بین نرفت؛ گرچه اختلافات موجود به میزان قابل توجهی برطرف گردید. و در مورد قرآن وحدتی در جامعه حاکم گشت. در این مورد ابو احمد عسکری گفته است: « مردمان تا چهل و اندی قرآن را از مصاحفی تلاوت میکردندکه مطابق رسم الخط عثمانی به وجود آمده بود تا آنکه خلافت به عبدالملک رسید. در این زمان بود که اغلاط و تصحیفات – در زمینه قرآن – رو به ازدیاد نهاد و این اغلاط سراسر عراق را در برگرفت» (صبحی صالح،1363، ص90).
لذا با توجه به اینکه پیامبر اکرم(ص) بر حفظ قرآن کریم به صورت شفاهی و کتبی در بین مسلمانان تاکید فراوان داشتهاند؛ به نظر میرسد که اختلاف قرائت نه تنها در زمان آن حضرت به وجود نیامده است؛ بلکه ایشان در ایجاد قرائتی یکسان در بین مسلمانان اهتمام داشتهاند. و لذا همان گونه که طبرسی اختلاف لهجه را از انواع اختلاف قرائت به حساب نمیآورد، نباید اختلافات لهجهای که در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) وجود داشت را اختلاف قرائت به حساب آورد. ضمن اینکه در زمان خلفای سهگانه است که بحث اختلاف قراءات جدّی میشود؛ و در این میان با توجه به نقلهای تاریخی آشکار میگردد که احتمال ایجاد آن در زمان خلیفه سوم یعنی عثمان بن عفان بیشتر است.
فهرست مطالب:
پیشینه تحقیق
تعریف لغوی قرائت
تعریف اصطلاحی قرائت
پیشینه اختلاف قرائتها
جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان
دیدگاه طبرسی دربارهی قرّاء مشهور قرآن
دلایل سندیت قراءات مشهور از دیدگاه طبرسی5
تاریخچه کتب اختلاف قراءات
فهرست منابع و مآخذ