عنوان: پیشینه تحقیق و مبانی نظری ضمان جریره
فرمت فایل: word
تعداد صفحات: 37
جریره به معنای جنایت و گناه است و با توجه به این معنی در دعای جوشن کبیر وارد شده است« یا من لم یؤاخذ بالجریره » و وجه تسمیه جنایت به این اسم، این است که عقوبت را به سوی جانی می کشاند[1]. و در صحاح آمده است:« جرَّ علیهم جریره ای جنی علیهم جنایه» پس معنی ضمان جریره این است که شخصی جنایت دیگری را ضامن شود.[2]
ضمان جریره یا عقد موالات قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین که او را«ضامن» یا«ولی» می نامند متعهد می شود که هرگاه طرف دیگر(مضمون) به سبب خطا یا جرم غیرعمدی خویش، ضرر و زیانی به جان و مال اشخاص دیگر وارد کند همه خسارات حاصله را جبران نماید و در عوض پس از وفات مضمون، وارث وی به حساب آمده و از او ارث ببرد.[3] و این عقد احکام و شرایطی دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
اصولاً میراث در فقه اسلامی بر دو موجب استوار است یعنی اسبابی که باعث ارث می شود دوتاست 1- نسب. 2- سبب[4]
نسب عبارت از خویشاوندی شخصی با دیگری است که از طریق ولادت یکی از دیگری یا ولادت هر دو از شخص سوم حاصل می شود. نسب در ارث سه مرتبه دارد: 1- پدر و مادر و فرزند هر چند فرود آیند. 2- خواهر و برادر خواه از یک پدر باشند و خواه از پدر فقط و خواه از مادر فقط و فرزند ایشان هر چند فرود آیند و جد و جده هر چند بالا روند. 3- عموها و دایی ها و فرزندان آنان.
سبب عبارت از وابستگی و ارتباط مخصوصی است که میان دو شخص حاصل می شود که باعث می گردد که در میان ایشان ارث متحقّق شود. سبب میراث در فقه اسلامی دوتاست.
1- همسری و زناشویی
2- ولاء.[5]
ولاء به فتح (واو) به معنای قرابت و نزدیکی است و در مبحث میراث از دیدگاه فقه
اسلامی سه مرتبه دارد :1- ولاء آزاد کردن (ولاء عتق)، 2- ولاء ضمان جریره، 3- ولاء امامت.[6]
قسم دوم از ولاء که موجب ارث بری است ولای ضمان جریره است،که در این پایان نامه پیرامون این قسم از ولاء بحث خواهیم کرد.
احکام از جهات مختلف مورد دسته بندی و تقسیم قرار گرفته اند و از جمله آن ها احکام تأسیسی و امضایی است. پیش از پرداختن به این موضوع که ضمان جریره از احکام تأسیسی است یا امضایی لازم است که توضیح مختصری در مورد این دو قسم از احکام داده شود.
1-2. احکام تأسیسی و امضایی
احکام تأسیسی را شریعت اسلامی پایه گذاری کرده است و بر اساس آنچه تأسیس شده و تشریع دین نامیده می شود باید عمل شود و هیچ گونه دخل و تصرفی از ناحیه اشخاص و عرف در آن انجام نمی گیرد. امور تأسیسی در احکام تکلیفی و عبادی دین اتفاق میافتد، احکام تأسیسی یعنی حکمی که در شریعت اسلامی تأسیس شده و در شرایع قبلی و در عرف جامعه بیسابقه بوده و قانونگذار آن اسلام بوده است مانند نماز و حج با کیفیت مخصوصی که در اسلام است. احکام تأسیسی اگر موقت یا دایم جعل شده باشد باید طبق حکم مجعول شرعی عمل کرد و استمرار و موقت بودن حکم را رعایت نمود و این امر تابع دلیل تشریع است. احکام امضایی ممکن است از شرایع و ادیان سابق باشد یا از آداب و رسوم و عرف جامعه آن روزگار باشد و از امور عقلایی باشد که نزد انسان ها و خردمندان مقبول و پسندیده است. و اسلام نیز آن را پذیرفته است مانند معاملات، بیع، اجاره، مضاربه، نکاح، حرمت قتل و سرقت. امور امضایی در اسلام فراوان است که برخی بدون تغییر و برخی با تغییر و تهذیب ابقاء شده است مانند احرام ماههای حرام و حرمت قتال در آن ماهها، که از احکام امضایی اسلام است که در میان اعراب جاهلیت وجود داشته و شریعت اسلام آن را عیناً تایید و امضا کرده است و عرف هایی نیز در جامعه عرب جاهلی وجود داشته که اسلام آن را رد و منع کرده است مانند رباخواری، قمار و میگساری. آداب و رسوم عرفی و امور عقلایی که شارع آنها را به عنوان امر عرفی امضا نموده است. شارع طالب بقای آن احکام نیست این امور تابع نظر عرف است اگر عرف تغییر کند شارع اصراری بر بقاء آن ندارد؛ شارع حافظ احکام تأسیسی خود است و حافظ عرف نیست، اعتبار و حفظ عرف و آداب و رسوم اجتماعی و عقلا در مرتبه نخست وابسته به عرف است نه شریعت.[7]
1-2-1. امضایی بودن ضمان جریره
پیمان ضمان جریره در دوره جاهلیت مرسوم بوده است و افراد بر اساس این پیمان از یکدیگر میراث می بردند و اگر فردی می خواست نزدیکانش را از میراث خود محروم کند با بیگانه ای پیمان ضمان جریره می بست تا تنها او وارث اموالش باشد. ضمان جریره در تمام موارد آن مورد تأیید دین اسلام قرار نگرفت چرا که در زمان جاهلیت اگر یکی از دو نفر (ضامن و مضمون له) میمرد دیگری از او ارث می برد و اسلام این را در مرحله بعد قرار داد و فرمود: ضامن زمانی می تواند از مضمون ارث ببرد که او اقوام نسبی و سببی نداشته باشد. بنابراین در ابتدای ظهور اسلام مدتی پیمان ضمان جریره مرسوم بود و بعد از آن، حکم ارث بری بر اساس ضمان جریره، به (اسلام و هجرت)[8] ملغی شد یعنی به این صورت بود که هر گاه مسلمانی فرزندی داشت که هجرت نکرده بود ارث آن مسلمان را باقی مهاجران میبردند نه فرزندش؛ بعد از آن آیه 72 انفال یعنی «والّذینَ آمَنوا وَ هاجَروا وَ جاهَدوا بِاَمًوالِهِم و اَنًفُسِهِمً فی سَبیل الله وَ الَّذین ءاووا و نصروا اولئک بعضهم اولیاء بعض و الذین آمنوا و لم یهاجروا مالکم من ولایتهم من شیء حتی یهاجروا» به آیه «اولوالارحام»[9] یعنی آیه 75 انفال «والذین آمنوا من بعد و هاجروا و جاهدوا فاولئک منکم و اولوالارحام بعضهم اولی ببعض» منسوخ شد. تنها موردی از ضمان جریره که در شریعت اسلام پذیرفته شد عبارت بود از اینکه: اولاً فردی که به پیمان ضمان جریره اقدام می نماید وارث دیگری از طبقات ارث از فرزندان، نزدیکان، عصبه و ولاء عتق نداشته باشد.ثانیاً ضمان جریره و پرداخت دیه تنها در مورد جنایات و جراحات خطایی، مورد توافق قرار گیرد و دیه ای که به جای قصاص بر آن مصالحه و تراضی شود مشمول حکم ضمان جریره نیست.[10]
کسانى کهایمان آورده و در راه خدا مهاجرت نموده و با اموال و جانهاى خود جهاد کردند و کسانىکه (مهاجرین را) جاى دادند و یارى کردند آنان اولیاىیکدیگرند و کسانى که ایمان آوردند اما مهاجرت نکردند میان شما و ایشان ولایتارث نیست تا آنکه مهاجرت کنند (ولى این مقدار ولایت هست که) اگر از شما در راه دیننصرت بخواهند شما باید یاریشان کنید مگر اینکه بخواهند با قومى بجنگند که میان شماو آن قوم پیمانى باشد و خداوند به آنچه مى کنید بیناست. خداوند میان دو طایفه انصار و مهاجرین ولایت برقرار کرده و فرموده: «اولئک بعضهم اولیاء بعض» و این ولایت معنایى است اعم از ولایت میراث و ولایت نصرتو ولایت امن. به این معنا که حتى اگر یک فرد مسلمان کافرى را امان داده باشدامانش در میان تمامى مسلمانان نافذ است، بنا بر این همه مسلمانان نسبت به یکدیگرولایت دارند یک مهاجر ولى تمامى مهاجرین و انصار است و یک انصارى ولى همه انصار ومهاجرین است و دلیل همه اینها این است که ولایت در آیه بطور مطلق ذکر شده است.
در زمان جاهلیت عرب، ارث از یکی از سه راه بود: از طریق نسب، نسب در نزد آن ها تنها منحصر به فرزندان پسر بود و کودکان و زنان از بردن ارث محروم بودند. از طریق «تبنی»؛ یعنی«پسرخواندگی» و از طریق عهد و پیمان که از آن تعبیر به «ولاء» می کردند. در آغاز اسلام که هنوز قانون ارث نازل نشده بود به همین روش عمل می شد اما به زودی مسأله اخوت اسلامی جای آن را گرفت و تنها مهاجران و انصار که با یکدیگر پیمان اخوت بسته بودند از یکدیگر ارث می بردند. پس از مدتی که اسلام گسترش بیش تری پیدا کرد، ارث انتقال به خویشاوندان نسبی و سببی پیدا کرد و حکم اخوت اسلامی در زمینه ارث منسوخ شد و قانون نهایی ارث نازل گشت.[11]
پیغمبر اکرم هنگامى که مهاجرین از مکه به مدینه آمدند میان آنها و انصار عقد اخوت یعنى پیمان برادرى برقرار کرد و حتى در ابتدا میان آنها ارث برقرار کرد یعنى گفت اینها از یکدیگر ارث مى برند. البته این یک حکم استثنائى براى مدت معین بود. به این صورت که اگر یک مهاجر مى مرد اگر چیزی داشت به برادر انصارى او مى رسید و برعکس. در آن مدتى که مسلمین در مضیقه بودند پیغمبر این حکم را برقرار کرد بعد حکم را برداشت و فرمود ارث بر همان اساس قرابت و خویشاوندى است که هنوز هم این حکم باقى است.در وقت بستن عقد اخوت میان مهاجرین و انصار رسول خدا فرمود: تا مدت موقتى اینها ولى یکدیگرند. این ولایت اثرش ارث بردن هم بود که این دو دسته از یکدیگر ارث مى بردند.[12]
- مجمع البحرین، ج3، ص244
- تاج اللغه و صحاح العربیه، ج2، ص611
- توفیق عرفانی، قرارداد بیمه در حقوق اسلام و ایران، ص216
- محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ سوم، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1372، ج4، ص3
- شهید اول، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1414ق، ج2، ص333
1. شهید اول، اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، چاپ اول، بیروت: دار التراث، 1410ق، ص241
- سید مصطفی محقق داماد، قواعد فقه، چاپ سیزدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1385، صص7-6
2. سوره انفال، آیه 72
3. سوره انفال، آیه 75
4. محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج39، ص259
1. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، چاپ بیست و پنجم، تهران: دارالکتب السلامیه، 1381، ج7، صص266-265
2. مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، چاپ چهارم، قم: انتشارات صدرا، 1370، ج3، صص199-197
فهرست مطالب:
پیشینه تحقیق
ضمان جریره
جریره در لغت و اصطلاح
احکام تأسیسی و امضایی
امضایی بودن ضمان جریره
ضمان عاقله و اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری
مفهوم مسئولیت
اصل شخصی بودن مسئولیت
اصل شخصی بودن مسئولیت از منظر اسلام
مفهوم عاقله
عصبه
ضامن جریره
امام(ع)
علت مسئولیت ضامن جریره(عاقله)
بررسی ماهیت حقوقی ضامن جریره
تعریف عقد و ایقاع
عقد بودن ضمان جریره
شرایط تحقق عقد
ارکان عقد
ارکان عقد ضمان جریره
لازم یا جایز بودن ضمان جریره
اقسام عقود
عقد لازم و جایز
اقسام لزوم وجواز
ادله لزوم عقد
لازم بودن ضمان جریره
شرایط تحقق ضمان جریره
ارث ضامن جریره
ارث ورثه ضمان جریره
مسلمان، ضامن جریره کافر
کافر، ضامن جریره کافر
ظهور وارث بعد از ضمان جریره
جواز صدور ایجاب و قبول از ناحیه وکیل و وصی
وجود زوج و زوجه در ضمان جریره
منابع